Roedd heddwch wedi torri trwodd yn Ewrop, roedd dathliadau Diwrnod VE drosodd, ac roedd teuluoedd wedi aduno, ond roedd rhyfel yn dal i gynddeiriogi yn Asia a'r Môr Tawel. Daeth y bomiau atomig a syrthiodd ar Hiroshima a Nagasaki ag un o gyfnodau mwyaf ffyrnig yr Ail Ryfel Byd i ben. Bydd y rhyfel hwn yn cael ei gofio am byth ym Mlaenau Gwent gan fod rhan o'r ymgyrch honno wedi achosi un o'r colledion unigol mwyaf i'n cymuned.
Un o adegau allweddol ymgyrch De-ddwyrain Asia oedd yr angen i sicrhau rheolaeth dros Dwneli Mayu, cadwyn gyflenwi ar gyfer penrhyn Arakan yn Byrma (Myanmar bellach) a oedd yn cael eu defnyddio gan y Japaneaid fel depo arfau rhyfel.
Roedd lluoedd Prydain wedi ceisio cipio'r twneli o'r blaen ond heb fawr o lwyddiant cyn i luoedd Cymru ymosod. Ar y 26ain o Fawrth 1944 cyrhaeddodd 6ed Bataliwn Cyffinwyr De Cymru a'i chipio drwy lwyddiant ysgubol.
Mae Tŷ Bedwellty, Tredegar, yn gartref i Gysegr Byrma sy'n cydnabod y rhai a gollwyd yn y Rhyfel Byd Cyntaf, yr Ail Ryfel Byd a Brwydr Bryn Tredegar. Wrth ei ochr mae paentiad sy'n dangos eiliad yr ymosodiad gyda'r gynnau peiriant ar hyd y grib a'r bryn mor serth fel ei bod bron yn amhosibl ei raddio. Roedd Archie Jones, yr artist, yn y bataliwn a gymerodd ran yn y frwydr a phaentiodd y dirwedd neu'r olygfa ryfel, 60 mlynedd ar ôl y frwydr.
Yn cael eu harddangos mae dau lythyr hefyd gan arweinwyr yr ymosodiad yn disgrifio'r frwydr.
W.J. Slim General Commander-in-Chief, Allied Land Forces Southeast Asia described the ridge as being, ‘held by a tenacious and fanatical enemy who fought to the last. In its capture the officers and men of the Battalion showed, at its highest, the traditional fighting spirit and valour of Wales.’
While Lieut-General Sir A.F. Christison said he was ‘privileged to watch the assault on the 26th March by the 6th Battalion South Wales Borderers and it was with great pride that I saw with my glasses British Troops swarming over the Hill and knew that the position had been won.’
Yn amlwg, nid oedd y naill na'r llall o fewn cyrraedd tanio’r dryll peiriannol hynny a chostiodd y frwydr yn ddrud i Dredegar. Collodd un ar ddeg o ddynion ifanc o'r dref eu bywydau ac anafwyd naw ar hugain o rai eraill. Gellir gweld rhai o'r rhain mewn llun i'r dde o'r cysegr. O ganlyniad i'r frwydr a enillwyd a'r bywydau a gollwyd, ailenwyd y grib yn Bryn Tredegar.
Y rhai a gollodd eu bywydau oedd:
Y Preifat John Edward Ellis; Y Preifat Charles Benjamin Evans; Y Rhingyll Charles Gwilliam; Yr Is-gorporal Edward Holmes; Y Preifat Thomas Sims Howells; Y Preifat William Eleazer Jones; Y Corporal Harold Lucas; Y Preifat William Emlyn Rogers; Yr Is-gapten Austin Noel Stephens; Y Preifat William John Tranter; Y Corporal Raymond Frederick Wookey.
Gwnaed y gofeb ei hun mewn derw gan yr adeiladwr lleol Dickenson’s. Mae’r ddau flwch mwy yn cynnwys cyfrolau coffa’r rhai a fu farw yn y Rhyfel Byd Cyntaf a’r Ail Ryfel Byd. Yn y canol mae blwch o liw gwahanol. Mae hyn oherwydd ei fod wedi’i wneud o goeden dîc. Collwyd y boncyff tîc cyntaf pan gafodd y llong a’i cludodd ei thorpido ar y ffordd o Byrma i’r DU, felly dychwelodd y milwyr i Fryn Tredegar a dod o hyd i foncyff arall mewn twll llwynog, a chafodd hwn ei gludo’n ddiogel yn ôl i Gymru lle cafodd ei ddodrefnu mewn cist hardd yn llawn pridd o Fryn Tredegar. Mae hwn yn eistedd fel cofeb barhaol i’r milwyr a oedd wedi marw.
Ar y cysegr mae dau lew efydd bach a gyflwynwyd gan Lysgennad Gweriniaeth Undeb Myanmar, yr Anrhydeddus Kyaw Zwar Minn, i ddathlu 70 mlynedd ers y Frwydr. Dyma oedd ymweliad cyntaf erioed llysgennad o Myanmar â Chymru. Fel rhan o’r ymweliad, derbyniodd gist o bridd o Dredegar i’w chymryd i Myanmar fel rhodd gydfuddiannol a symbol o undod rhwng y gwledydd. Gwnaed y gist o dderw Cymreig gan hyfforddeion yng Nghanolfan Hyfforddi Blaenau Gwent ac roedd yn cynnwys arysgrifau yn y Gymraeg a'r Saesneg ynghyd â sgrôl yn coffáu'r rhai a gollodd eu bywydau a phridd o Dredegar.
Siaradodd Pat Evans, o Dredegar, am ei thad a wasanaethodd yn Byrma: “Gwasanaethodd fy nhad Douglas Healy yn 2il Fataliwn Catrawd Dug Wellington, a adnabyddir yn well fel y Chindits. Roeddent yn llu arbennig elitaidd a oedd yn aml yn gweithio y tu ôl i linellau’r gelyn ac yn dioddef yr amodau mwyaf erchyll. Er i fy nhad ddychwelyd adref a symud ymlaen i gael teulu o chwech o blant, ni wellodd erioed o’r hyn a brofodd yno. Cafodd falaria 17 gwaith a theiffoid ddwywaith. Ni siaradodd erioed am ei brofiadau nes i ni gael ei fathodyn a’i fedalau a wisgodd gyda balchder. Lle bynnag yr aeth a phryd bynnag y gwisgodd ei fathodyn, cafodd ei gyfarch a diolchwyd iddo gan bobl a oedd yn gwbl ymwybodol o’r hyn a brofodd ef a’i gymrawd.”
Meddai’r Cynghorydd Derrick Bevan, Hyrwyddwr y Lluoedd Arfog ar gyfer Cyngor Blaenau Gwent: “Roeddwn i’n adnabod Doug yn dda, fel plant byddem wrth ein bodd yn gweld ei datŵs a gwrando ar ei straeon, ond ni siaradodd erioed am ei gyfnod yn y rhyfel. Roedd pawb a wasanaethodd yn Ymgyrch De-ddwyrain Asia yn arwyr go iawn. Fe wnaethant ymladd mewn rhai o’r amodau mwyaf heriol, trwy goedwigoedd trwchus, llawn pryfed, ac wynebu ymladd ffyrnig gan y gwrthwynebwyr. Hyd yn oed ar ôl iddo ddod i ben, fe wnaethant ddatgelu’r gwersylloedd carcharorion rhyfel erchyll. Nid yw’n syndod nad oedd y rhai a wasanaethodd yno erioed wedi siarad amdano.”
Bydd cyfres o ddigwyddiadau coffa ledled Blaenau Gwent ddydd Gwener, 15fed o Awst i goffáu 80fed pen-blwydd Diwrnod VJ. Mae’r holl ddigwyddiadau ar agor i’r cyhoedd ac mae croeso arbennig i deuluoedd yr holl ddynion a menywod a wasanaethodd yn Ymgyrch De-ddwyrain Asia.
11am - Gwasanaethau Coffa wrth y Gofeb Ryfel, Parc Canolog, Blaenau a'r Gofeb Ryfel, Heol Libanus, Glynebwy.
11.45am - Gwasanaethau Coffa wrth Gofeb Ryfel Llanhiledd
12 canol dydd - Gwasanaethau Coffa wrth y Gofeb Ryfel, Abertyleri a Chysegr Byrma, Tŷ Bedwellty, Tredegar
2pm - Gwasanaeth Coffa wrth Gofeb Ryfel Cwm
6:30pm - Caniad mewn Dathliad - canu clychau'r eglwys yn Eglwys Sant Siôr, Tredegar
7pm - Parêd o Gatiau Coffa'r Ail Ryfel Byd i'r Senotaff ar gyfer y Gwasanaeth Coffa ym Mharc Bedwellty, Tredegar a'r Gwasanaeth Coffa yn Eglwys Crist, Glynebwy.
9pm – Ffagl a Goleuadau Lamp Heddwch wrth Gerrig Coffa Aneurin Bevan, Tredegar
Dewch â'ch llusern neu gannwyll eich hun i ymuno â'r gwasanaeth.
